ഓപ്പറേഷൻ സെർച്ച് ലൈറ്റ് 1971 മാർച്ചിൽ മുൻ കിഴക്കൻ പാകിസ്ഥാനിലെ (ഇന്നത്തെ ബംഗ്ലാദേശ്) ബംഗാളി ദേശീയ പ്രസ്ഥാനത്തെ അടിച്ചമർത്താൻ പാകിസ്ഥാൻ സൈന്യം നടത്തിയ ഒരു സൈനിക നീക്കമായിരുന്നു.
1971 മാർച്ച് 25-നാണ് പാക് സൈന്യം ഈ ഓപ്പറേഷൻ ആരംഭിച്ചത്. കിഴക്കൻ പാകിസ്ഥാനിലെ ബംഗാളി സ്വാതന്ത്ര്യ പ്രസ്ഥാനത്തെയും, അവാമി ലീഗ് നേതാക്കളെയും, ബുദ്ധിജീവികളെയും, വിദ്യാർത്ഥി നേതാക്കളെയും സൈനികമായും രാഷ്ട്രീയമായും ഇല്ലാതാക്കുക. കൂടാതെ ബംഗാളി സൈനികരെയും പോലീസുകാരെയും നിരായുധരാക്കുക, പ്രധാന നഗരങ്ങളുടെ നിയന്ത്രണം പിടിച്ചെടുക്കുക എന്നിവയും ലക്ഷ്യമിട്ടു.
പശ്ചിമ പാകിസ്ഥാൻ സർക്കാരിൻ്റെ ഉത്തരവനുസരിച്ചാണ് ഇത് ആസൂത്രണം ചെയ്തത്. ജനറൽ ഖാദിം ഹുസൈൻ രാജയുടെ നേതൃത്വത്തിൽ റാവു ഫർമാൻ അലി അഞ്ചുപേജുള്ള ഓപ്പറേഷൻ പ്ലാൻ തയ്യാറാക്കി. മാർച്ച് 25-ന് രാത്രിയിൽ പാകിസ്ഥാൻ സൈന്യം ധാക്ക ഉൾപ്പെടെയുള്ള കിഴക്കൻ പാകിസ്ഥാനിലെ പ്രധാന നഗരങ്ങളിൽ അതിക്രൂരമായ ആക്രമണങ്ങൾ അഴിച്ചുവിട്ടു. അവാമി ലീഗ് നേതാക്കളെ അറസ്റ്റ് ചെയ്യുകയും ധാക്ക യൂണിവേഴ്സിറ്റിയിലെ വിദ്യാർത്ഥികളെയും അധ്യാപകരെയും ബുദ്ധിജീവികളെയും തിരഞ്ഞുപിടിച്ച് കൂട്ടക്കൊല നടത്തുകയും ചെയ്തു.
ഈ സൈനിക നടപടി ബംഗ്ലാദേശ് വിമോചന യുദ്ധത്തിന് (Bangladesh Liberation War) നേരിട്ട് വഴിയൊരുക്കി. ഈ ഓപ്പറേഷന്റെ ഫലമായി 300,000 നും 3,000,000 നും ഇടയിൽ ബംഗാളികൾ കൊല്ലപ്പെട്ടുവെന്നും ഏകദേശം 10 ദശലക്ഷം പേർ ഇന്ത്യയിലേക്ക് പലായനം ചെയ്തുവെന്നും കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു. വ്യാപകമായ കൂട്ടക്കൊലകളും ലൈംഗികാതിക്രമങ്ങളും അരങ്ങേറി. ഈ ഓപ്പറേഷന്റെ ഫലമായുണ്ടായ കൂട്ടക്കൊലകളെ ബംഗ്ലാദേശ് വംശഹത്യ (Bangladesh Genocide) എന്നും അറിയപ്പെടുന്നു.
ബംഗ്ലാദേശ് വിമോചന യുദ്ധത്തിൽ ഇന്ത്യ നേടിയത് നിർണായകമായ ഒരു സൈനിക വിജയമാണ്, അത് ദക്ഷിണേഷ്യയുടെ ഭൂപടം തന്നെ മാറ്റി വരച്ചു. ഈ വിജയം ഇന്ത്യയുടെ ചരിത്രത്തിലെ ഏറ്റവും തിളക്കമാർന്ന സൈനിക നേട്ടങ്ങളിലൊന്നായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു.
ഓപ്പറേഷൻ സെർച്ച് ലൈറ്റ് (പാക് സൈന്യത്തിന്റെ അതിക്രമം) കാരണം ഏകദേശം 10 ദശലക്ഷത്തോളം അഭയാർഥികൾ കിഴക്കൻ പാകിസ്ഥാനിൽ നിന്ന് ഇന്ത്യയിലേക്ക് പലായനം ചെയ്തു. ഇത് ഇന്ത്യയിൽ കടുത്ത സാമൂഹിക-സാമ്പത്തിക പ്രതിസന്ധി സൃഷ്ടിച്ചു. ഇന്ത്യ ബംഗാളി വിമോചന പോരാളികളായ മുക്തി ബാഹിനിക്ക് (Mukti Bahini) പിന്തുണ നൽകുകയും പരിശീലനം നൽകുകയും ചെയ്തു.
1971 ഡിസംബർ 3-ന് പാകിസ്ഥാൻ വ്യോമസേന ഇന്ത്യയിലെ എട്ട് എയർ സ്റ്റേഷനുകൾക്ക് നേരെ മുൻകൂർ ആക്രമണം നടത്തിയതോടെയാണ് ഔദ്യോഗികമായി യുദ്ധം ആരംഭിച്ചത്. ഇന്ത്യൻ സൈന്യത്തിന്റെ തന്ത്രപരമായ നീക്കം (13 ദിവസത്തെ യുദ്ധം). ഇന്ത്യൻ സൈന്യം (കരസേന, നാവികസേന, വ്യോമസേന) കിഴക്കൻ പാകിസ്ഥാനിലേക്ക് മൂന്ന് വശങ്ങളിൽ നിന്ന് അതിവേഗം മുന്നേറി.
1.അമേരിക്കയുടെ ഏഴാം കപ്പൽപടയുടെ വരവ്:
1971 ഡിസംബറിൽ യുദ്ധം കൊടുമ്പിരി കൊണ്ടിരിക്കുമ്പോൾ, പാകിസ്ഥാനെ സഹായിക്കുന്നതിനും ഇന്ത്യയെ പിന്തിരിപ്പിക്കാനും ഭീഷണിപ്പെടുത്താനുമായി അമേരിക്കയുടെ യുഎസ്എസ് എന്റർപ്രൈസ് (USS Enterprise) എന്ന വിമാനവാഹിനിക്കപ്പൽ ഉൾപ്പെടുന്ന ഏഴാം കപ്പൽപടയെ (Seventh Fleet) ബംഗാൾ ഉൾക്കടലിലേക്ക് അയച്ചു. ആണവായുധം വഹിക്കാൻ ശേഷിയുള്ള ഈ കപ്പൽപടയുടെ സാന്നിധ്യം ഇന്ത്യയ്ക്ക് ഒരു വലിയ ഭീഷണിയായിരുന്നു, പ്രത്യേകിച്ചും ഇന്ത്യൻ സൈന്യം ധാക്കയിലേക്ക് അതിവേഗം മുന്നേറുന്ന സമയത്ത്.
2. സോവിയറ്റ് യൂണിയന്റെ മറുപടി (ഇന്ത്യയുടെ സഖ്യം):
ഈ ഭീഷണി നേരിടാനായി, ഇന്ത്യയുടെ അക്കാലത്തെ അടുത്ത സഖ്യകക്ഷിയായിരുന്ന സോവിയറ്റ് യൂണിയൻ (USSR) ഉടൻ തന്നെ പ്രതികരിച്ചു. സോവിയറ്റ് യൂണിയൻ അവരുടെ പസഫിക് ഫ്ലീറ്റിൽ നിന്നുള്ള യുദ്ധക്കപ്പലുകളുടെ ഒരു സംഘത്തെ ബംഗാൾ ഉൾക്കടലിലേക്ക് അയച്ചു. അമേരിക്കൻ ഏഴാം കപ്പൽപടയെ തടയുകയോ അല്ലെങ്കിൽ അമേരിക്കൻ കപ്പലുകൾ ഇന്ത്യൻ സൈനിക നീക്കങ്ങളിൽ ഇടപെടുകയാണെങ്കിൽ അവയെ നിർവീര്യമാക്കുകയോ ചെയ്യുകയായിരുന്നു സോവിയറ്റ് കപ്പലുകളുടെ പ്രധാന ലക്ഷ്യം.
സോവിയറ്റ് സേനയുടെ ഈ ശക്തമായ മറുപടി അമേരിക്കയെ നേരിട്ടുള്ള സൈനിക ഇടപെടലിൽ നിന്ന് പിന്തിരിപ്പിച്ചു. യുദ്ധം കിഴക്കൻ പാകിസ്ഥാനിൽ ഇന്ത്യക്ക് അനുകൂലമായി അവസാനിക്കാൻ ഇത് നിർണായക പങ്ക് വഹിച്ചു.
ഇന്ത്യൻ വ്യോമസേന കിഴക്കൻ പാകിസ്ഥാനിലെ വ്യോമാതിർത്തിയിൽ പൂർണ്ണമായ ആധിപത്യം സ്ഥാപിച്ചു. ഇത് പാക് സൈന്യത്തിനുള്ള വിതരണശൃംഖലകൾ തകർക്കുന്നതിനും സൈനിക നീക്കങ്ങൾ തടസ്സപ്പെടുത്തുന്നതിനും സഹായിച്ചു. വെറും 13 ദിവസത്തെ യുദ്ധത്തിനൊടുവിൽ, ഇന്ത്യൻ സൈന്യവും മുക്തി ബാഹിനിയും ചേർന്ന് കിഴക്കൻ പാകിസ്ഥാൻ തലസ്ഥാനമായ ധാക്ക വളഞ്ഞു. ഇന്ത്യൻ സൈന്യത്തിന്റെ കിഴക്കൻ കമാൻഡിന്റെ തലവൻ ലെഫ്റ്റനന്റ് ജനറൽ ജഗജീത് സിംഗ് അറോറയായിരുന്നു ഈ മുന്നേറ്റത്തിന് നേതൃത്വം നൽകിയത്.
1971 ഡിസംബർ 16. പാകിസ്ഥാൻ സൈന്യത്തിന്റെ ഈസ്റ്റേൺ കമാൻഡ് മേധാവിയായിരുന്ന ലെഫ്റ്റനന്റ് ജനറൽ അമീർ അബ്ദുള്ള ഖാൻ നിയാസി ധാക്കയിൽ വെച്ച് സംയുക്ത സേനയുടെ (ഇന്ത്യൻ സൈന്യം, മുക്തി ബാഹിനി) മുമ്പാകെ കീഴടങ്ങൽ ഉടമ്പടിയിൽ (Instrument of Surrender) ഒപ്പുവെച്ചു. ലോക ചരിത്രത്തിൽ ഏറ്റവും കൂടുതൽ സായുധ സേനാംഗങ്ങൾ (പാക്ക് സൈന്യം) ഒരുമിച്ച് കീഴടങ്ങിയ സംഭവമാണിത്. ഏകദേശം 93,000 പാകിസ്ഥാൻ സൈനികരെ ഇന്ത്യൻ സൈന്യം യുദ്ധത്തടവുകാരായി പിടികൂടി. ഇതൊരു ലോക റെക്കോർഡ് കൂടിയാണ്.
കിഴക്കൻ പാകിസ്ഥാൻ പാകിസ്ഥാനിൽ നിന്ന് വേർതിരിഞ്ഞ് ബംഗ്ലാദേശ് എന്ന പേരിൽ ഒരു സ്വതന്ത്ര രാഷ്ട്രമായി മാറി. ഇന്ത്യൻ വിജയത്തിന്റെ സ്മരണാർത്ഥം ഡിസംബർ 16 ഭാരതം വിജയ് ദിവസ് (Vijay Diwas) ആയി ആചരിക്കുന്നു.